دَشت مُغان نام جلگه‌ای است در شمالی‌ترین قسمت استان اردبیل در شمال باختری ایران. مغان جلگه‌ای است در ساحل جنوبی رود ارس و غربدریای خزر که قسمت عمده آن در جمهوری آدربایجان و بخشی نیز شمالی‌ترین قسمت استان اردبیل در شمال غربی ایران را تشکیل داده‌است.

چهره زمین و ناهمواری‌ها :

قسمت شمالی جلگه وسیع و حاصلخیزمغان شهرستان پارس آباد می‌باشدکه ازدامنه‌های شمالی کوههای خروسلوداغ و صلوات داغ در جنوب منطقه شروع گردیده و تا سواحل رود ارس در شمال بصورت سرزمینی نسبتاً هموار باشیب ملایمی گسترده شده‌است.بطور کلی چهره طبیعی منطقه را می‌توان به سه قسمت کوهستانی - کوهپایه‌ای و جلگه‌ای تقسیم نمود:

نواحی کوهستانی:

ارتفاعات جنوب، جنوب غرب و غرب منطقه راشامل می‌گردد که با شیب بیش از۱۰درصد از ارتفاع حداقل ۱۰۰متر به سمت جنوب و غرب برمیزان ارتفاع افزوده شده وتا حدود۷۰۰متر می‌رسد. دهستان قشلاق غربی، قسمتهای از بخش اصلاندوز، بخش مرکزی و دهستان قشلاق شمالی در این نواحی قراردارند.

قلعه اولتان نام دژی کهن است در شمال استان اردبیل ایران نزدیک به شهر پارس‌آباد.

قلعه اولتان در کنار رود ارس واقع شده است و در همسایگی روستای کهن اولتان قرار گرفته است. این دژ در مساحت ۳۲۰ هزار متر مربع بنا شده است. این قلعه با ترکیب بجا مانده از آن یک دژ نظامی را تداعی می‌کند. این دژ نخست بدست اشکانیان پدید آمد و تا سده ۱۲ هجری مورد استفاده قرار گرفته است. با توجه به حدس و گمانهای کاملاً علمی هنوز قسمت اعظم ساختمان‌های قلعه در زیر خاک مدفون است.

قوچ گلي داغ ( كمال )

اين قله به ارتفاع 3750 متر از سطح دريا بلندترين نقطه در سلسله جبال سهند مي باشد و در بين كوهنوردان به كمال داغي شهرت دارد . اين قله  در شمال روستاي چيچكلو ، جنوب شرقي روستاي مشهور ليقوان و درجنوب روستاي ثمر خزان قرار گرفته است . متوسط بارش منطقه بين 400 الي 500 ميليمتر بوده كه اكثراً در ماههاي سرد سال و اوايل بهار به صورت برف در دامنه هاي آن انباشته مي شود . رودخانه رفتوچاي كه يكي از سرچشمه هاي رودخانه قزل اوزن مي باشد از اين قله سرچشمه ميگيرد . اين رودخانه شعباتي چند از دشت شاه يوردي دريافت داشته و به سمت جنوب جاري مي شود . رودخانه سعيد آباد چائي از جبهه شمالي اين كوه سرچشمه گرفته و پس از مشروب ساختن روستاهاي ثمر خزان متنق ايرانق و سعيد آباد در نهايت به تلخه رود مي ريزد حجم سالانه اين رودخانه در حدود 67/9 ميليون متر مكعب مي باشد . دامنه هاي شمالي قوچ گلي با شيبي ملايم و به وسيله كوههاي يانوق داغ ( كوه سوخته ) به جلگه تبريز منتهي مي گردد . اين كوهها بين 500 الي 600 متر ارتفاع دارد و در بعضي از قسمتهاي آن كشت گندم وجود هندوانه و نخود به صورت ديم رواج دارد . در جبهه شمالي سهند كوههاي بويوك داغ ، ليقوان داغ ، بركت داغي ، دميرچي داغ ، زري داغ ، الوان داغ ، موتال داغ  و قوچ گلي داغ واقع شده اند كه مشرف به جلگه تبريز و بستان آباد مي باشند .

آشنایی

ارتفاع کوه سهند از سطح دریا 3695 متر می باشد و مخروطی بسیار پهن و گسترده دارد که از توفها و خاکسترهای فوران تشکیل گردیده و بر اثر آبهای جاری دره‌های تنگی در آنها ایجاد شده است. سهند مخروط بسیار پهن و گسترده ای از تناوب منظم گدازه و خاکستر است که چینه بندی منظم دارد. مواد آتشفشانی سهند بر روی رسوبات مختلف (از پالئوزوئیک تا میوسن) و مساحت تقریبی 4500 کیلومتر مربع را پوشانیده است. این وسعت قشر نازک خاکسترهای آتشفشانی سهند در مناطق دوردست (مثلا در اطراف جاده بستان آباد - تبریز را شامل نمی شود. 

کوه سبلان (به ترکی آذربایجانی: ساوالان، به تالشی: سفلون، Sabalan Peak )  و سومین قله بلند ایران، ارتفاع آن ۴۸۱۱ متری، آتشفشانی خاموش و در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی مشکین‌شهر واقع است.

کوهستان سبلان به طور کلی سه قله معروف دارد، قله اصلی یا آتش فشان آن به نام سلطان ساوالان بلندترین نقطه آذربایجان است و دو قله دیگر آن به هرم و کسری مشهورند. کوه سبلان از مجموعه‌ای از ارتفاعات متعدد تشکیل شده که به موازات ارسباران ولی اندکی در شرق آن کشیده شده‌است. امتداد آن شرقی–غربی است و از شرق و شمال و جنوب کوهی به نام قوشه داغ آنرا به رشته کوه ارسباران متصل می‌کند. در جنوب آن کوه بزقوش، که از سمت جنوب غربی به کوهستان سهند مربوط است، کشیده شده‌است. تمام قله‌های سبلان در همهٔ ایام سال پوشیده از یخ و برف‌های دائمی هستند.

در جبهه غربی قله سلطان و در کنار جانپناه، سنگی به شکل عقاب به نام قارتال (در ترکی آذربایجانی به معنی عقاب) قراردارد که در طول زمان به نماد سبلان تبدیل شده‌است.این قطعه سنگ به شکل عقابی است که نشسته و سر را به سوی شرق چرخانده‌است.

قله‌های آتشفشان سبلان

به علت فروریختگی و ریزش دهانه (کالدرا) شکل مخروط به شدت قطعه قطعه شده است. آتشفشان سبلان سه قله دارد که به دلیل فروریختگی به شدت فرسوده است. قله بلندتر سبلان سلطان و دو قله دیگر هرم داغ یا سبلان کوچک و آقام داغ یا کسری نام دارند.

در قسمت شمال و در قاعده‌ای که بلندتدین قله سبلان در آن واقع است، دریاچه کوچکی وجود دارد که احتمالا باقی مانده دهانه آتشفشانی است. آتشفشان مرکزی بر روی یک فرا بوم خاوری _ باختری از گدازه‌های ائوسن فوران کرده است. 

فعالیت آتشفشان سبلان

فعالیت قدیمی سبلان از ائوسن شروع گردید ولی آنچه که کوه سبلان را بوجود آورده در پلیوسن شروع به فعالیت نموده و تا عصر بعد از آخرین یخبندان هم ادامه داشته است . 

شواهد خاموشی آتشفشان سبلان

در دامنه جنوبی سبلان ، چشمه های گوگردی زیادی وجود دارد که آب آنها در حدود 40 درجه سانتیگراد حرارت دارد و تنها گواه فعالیت آتشفشان خاموش سبلان است. این چشمه‌های گوگردی نشان دهنده آخرین فعالیت‌های یک آتشفشان است و بیانگر خاموش نشدن آتشفشان می‌باشند. 

تحولات ماگمایی آتشفشان سبلان

به نظر می‌رسد که تحولات ماگمایی این آتشفشان را نباید به صورت یک تفریق ساده در نظر گرفت، بلکه به احتمال در روند عادی افزایش اسیدیته در حین تفریق ، بازگشت به خصوصیت بازیک نیز صورت گرفته است. مواد سازنده این آتشفشان از یک ماگمای عمقی حاصل گردیده ولی تحت تاثیر فرآیندهای کم و بیش پیچیده ای قرار داشته که تبلور بخشی هضم و اختلاط دو ماگما از اهم آنها است.

حوضه آبریز ارس جلگه پستی در نیمه شمالی استان‌های آ. شرقی و غربی و اردبیل است و آب و هوای معتدلی نسبت به نیمه جنوبی این استانها دارد بارش فراوان در این منطقه علاوه بر کمک به اعتدال آب و هوا باعث ایجاد رودخانه‌های متعدد با دبی (حجم آب در واحد زمان /Sec M3 ) زیاد شده است. برخی از این رودها سرشاخه‌های متعددی در کشورهای همجوار (ترکیه- آذربایجان- ارمنستان) دارند و در نهایت به دریای خزر راه می‌یابند.

سرچشمه آن از کوههای مین گول داغ (هزار برکه) ترکیه واقع در جنوب شهر ارزروم است ، محل مذکور که در مرکز تجمع آبهای این کوهها وتشکیل ارس بوده ، بیش از 800 متراز سطح دریا ارتفاع ندارد. طول رود از سرچشمه تا مصب قریب 1072 کیلومتر است که پس از سرازیر شدن از سرچشمه در نقطه ای به اسم « دوالو » وارد خاک ایران شده و از همین محل تا نقطه « قره دونی » که آخرین حد فاصل خاک ایران و ارس می باشد ، در شمال غربی ایران جریان دارد. رودخانه ارس پس از عبور از « قره دونی » وارد خاک قره باغ می شود و با طی مسیر در جمهوری آذربایجان به رودخانه « کورا » می پیوندندد و به دریای خزر می ریزد.

اَرَس(در ترکی آذربایجانی:آراز و Araz - در زبان ارمنی:آراکس، Արաքս) نام رودخانه‌ای نسبتاً پرآب و خروشان است که از منطقه آرپا چای در آناتولی ترکیه سرچشمه گرفته، از مرز ترکیه نخجوان جلفا و ارمنستان گذشته و پس از گذر از مرز ایران وجمهوری آذربایجان وارد جمهوری آذربایجان گشته و به رودخانه کورا می‌ریزد.

رودخانه ارس در سال ۱۸۱۳ میلادی در پی عهدنامه ترکمنچای به عنوان مرز ایران و روسیه برگزیده شد و تمامی مناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک روسیه افزوده شد.

بعدها ایران و اتحاد شوروی با هم سدی در ناحیه پلدشت به نام سد ارس بنا نمودند. در حال حاضر سد خداآفرین و سد قیزقعله‌سی به صورت مشترک با جمهوری آذربایجان بر روی ارس احداث می‌شود.

بر روی ارس تا کنون پنج پل ساخته شده‌است که عبارتنداز: پل آهن جلفا، شوسه جلفا، پل پلدشت در شهرستان ماکو، پل خدا آفرین در قره داغ، پل نوردوز در مرز ارمنستان.